Życie Szkoły

www.zycieszkoly.com.pl

uświadamia sobie, że zachowało się źle, niewłaściwie lub

że popełniło błąd, porównuje swoje zachowanie do zna-

nych mu standardów i w wyniku negatywnej oceny zaczyna

odczuwać wstyd. Adaptacyjną funkcją tej emocji powinno

być zmobilizowanie zasobów do tego, by tę sytuację na-

prawić, czyli np. zmienić swoje zachowanie. Widzimy więc,

że wstyd samw sobie jest czymś jak najbardziej właściwym

– jego odczuwanie przez dziecko świadczy o tym, że ma

ono pewien zbiór norm, a ponadto potra podjąć re eksję

nad własnym zachowaniem. Problem powstaje wtedy, gdy

niektóre cechy wstydu, takie jak jego częstość, natężenie

i czas trwania, stają się dysfunkcjonalne i negatywnie wpły-

wają na aktywność dziecka.

Uczucie wstydu

w sytuacjach szkolnych

Gdy Paweł źle wykona zadanie, natychmiast robi się nie-

spokojny, wycofuje się i przestaje odzywać.

Kiedy Ola pomyli się, mówiąc wiersz, robi się czerwona

na twarzy i zupełnie zapomina, co ma dalej powiedzieć.

Jeśli Eryk nie zna odpowiedzi na zadane mu pytanie,

spuszcza wzrok i nerwowo skubie koszulkę.

W opisanych sytuacjach wstyd znacznie utrudnia dzieciom

funkcjonowanie w szkole i społeczeństwie. Okres wczesnosz-

kolny to czas, gdy wzrasta u dzieci świadomość tego, że są

obiektem czyjejś uwagi i oceny. Jednak nie sama sytuacja

wywołuje uczucie wstydu, ale znaczenie, jakie uczeń tej

sytuacji przypisuje i jak ją interpretuje. W każdej klasie są

dzieci, o których moglibyśmy powiedzieć, że zupełnie nie

przejmują się opinią innych, oraz takie, dla których ta opi-

nia ma ogromne znaczenie – to właśnie ci uczniowie czę-

ściej odczuwają wstyd. Różnimy się od siebie osobowością,

temperamentem, sposobem, w jaki myślimy i patrzymy

na świat. W myśleniu dzieci, które nadmiernie odczuwają

wstyd, mogą pojawiać się pewne charakterystyczne błę-

dy. Jednym z takich błędów w myśleniu jest katastro zacja

– uczeń wyolbrzymia różne sytuacje. Przykłademmoże być

opisany wcześniej Paweł, który jednej pomyłce w zadaniu

przypisuje ogromne znaczenie. Warto też dodać, że dzieci

te często generalizują kłopoty szkolne na całą swoją samo-

ocenę, co wiąże się z przekonaniem:

Jeśli popełniam błędy,

to jestem do niczego.

W rozmowie z uczniem należy wskazać, że to zupełnie

naturalne, że czasami odczuwa wstyd, oznacza to prze-

cież, że chciałby dobrze wypaść, dobrze się zachować. Jeśli

jednak nauczyciel podejrzewa, że za nadmiernie odczuwa-

nym wstydem kryją się zbyt wysokie oczekiwania (np. by

być idealnym, nie popełniać błędów i wszystko robić naj-

lepiej), warto zwrócić na to uwagę. Nauczyciel może w ta-

kiej sytuacji porozmawiać z rodzicami, by wspólnie z nimi

zastanowić się, skąd biorą się te nieadekwatne oczekiwa-

nia, którym dziecko nie jest w stanie sprostać, i jaki wpływ

mają na jego funkcjonowanie.

Nieśmiałość i zawstydzenie

w sytuacjach społecznych

Pokrewną, choć różniącą się od wstydu emocją jest onie-

śmielenie (zmieszanie, wstydliwość), które można określić jako

psychiczny dyskomfort odczuwany w sytuacjach społecznych,

np. w obecności obcych ludzi. W rozwoju dziecka onieśmie-

lenie pojawia się znacznie wcześniej niż wstyd (reakcja stra-

chu przed obcymi występuje już w pierwszym roku życia).

W przeciwieństwie do wstydu nieśmiałość nie musi być zwią-

zana z samooceną, wiąże się ona raczej z dyskomfortem by-

cia w centrum czyjejś uwagi. U dzieci nieśmiałych występują

często sprzeczne tendencje: z jednej strony ciekawość i chęć

poznania czegoś, a z drugiej – strach i unikanie. Zachowania

takie są często widoczne w początkowym okresie adaptacji

do przedszkola, gdy maluch jest zaciekawiony nowymotocze-

niem, zabawkami i dziećmi, a jednocześnie na konieczność

pozostania bez rodziców w obcym miejscu reaguje silnym

płaczem i protestem. Przebywając regularnie wśród rówie-

śników i nowych dorosłych, dzieci stopniowo oswajają się

z takimi doświadczeniami, co pozwala im później radzić so-

bie w szkole. Niestety są sytuacje, gdy nieśmiałość nie ustę-

puje, a czasem nawet narasta.

Tomek wywołany do odpowiedzi zaczyna się czerwienić

i pocić, spuszcza wzrok i milczy, choć nauczyciel wie, że

chłopiec zna odpowiedź na zadane pytanie.

Kasia bardzo się martwi, że ma wystąpić w przedstawie-

niu. Choć zna na pamięć swoją rolę, zaczyna się zacinać

i jąkać, mówi cichutkim głosem, jest cała czerwona.

Na urodzinach u koleżanki Ania większość czasu siedzia-

ła przy stoliku ze swoją mamą. Z zaciekawieniem przy-

glądała się innym dzieciom w czasie zabawy, ale sama

nie odważyła się do nich podejść.

W opisanych sytuacjach nieśmiałość jest u dzieci na tyle

silna, że utrudnia im codzienne funkcjonowanie. W przy-

padku uczniów nieśmiałych oraz dzieci nadmiernie odczu-

wających wstyd warto jak najwcześniej udzielić imwsparcia,

p s y c h o l o g i a w s z k o l e